“Ik heb altijd een verwantschap met hem gevoeld, in die
dorst naar het bereiken van de grens van het zegbare, in die afkeer, bij hem,
om te estetiseren, en vooral in zijn gave, dat hij nooit clichés gebruikte.” Dat
schrijft Gerard Reve in een van zijn eerste brieven aan Josine en Lennie Meyer.
Het is maart 1963. Aanleiding voor de
brief was een artikel in het nummer van Tirade dat net was verschenen: “Ik schrijf in de eerste plaats omdat ik erg
ontroerd was door Josine haar artikel over Gorter. Ik vond het jammer dat het
zo kort was.” Het is niet per se het canonieke werk, Mei of de Verzen
uit 1890, waardoor het gevoel van verwantschap wordt opgeroepen: “Het deed me
veel goed om eindelijk eens iemand aan het woord te zien, die in de gaten
heeft, dat Pan hoogtepunten van gelijk niveau bevat als ander werk, dat
algemeen wordt aangehaald.” Reve waardeert de communistische Gorter. Dat het
geen op de ontvanger van de brief toegespitste uitspraak is, zou een aantal
jaren later blijken in een brief aan A. Roland Holst die weinig van Gorters
latere poëzie moet hebben. Ook dan, in 1971, noemt hij Pan: “(…) in
Pan vindt men, naast veel belering, vele van de grootste dichtregels uit
onze literatuur.”
Reves poëtisch pantheon was overzichtelijk. Drie namen
ontbreken nooit wanneer hij in interviews voorkeuren en invloeden noemt: Gerard
den Brabander, Richard Minne en Herman Gorter. Een Amsterdamse zuiplap, een
Vlaamse boer en een geleerde, chique communist. De laatste zou je in dit
wonderlijke gezelschap misschien het minst verwachten: over socialisme en
communisme sprak Reve in die jaren steeds vaker met hevige afkeer en
bitterheid. Dat gold voor het contemporaine socialisme en communisme van de
Sovjet-Unie, China en Vietnam, maar vooral ook voor het gevoelsarme en
disciplinerende communisme van zijn jeugd. Toch is Gorter onlosmakelijk met die
jeugd verbonden: "Ik kan me de tijd niet herinneren, dat ik niet bladerde in Verzen,
In memoriam, Pan – steeds dezelfde dingen lezend en de poëzie van
Gorter voor het schoonste en edelste houdend dat er bestond. (..) Vaak legde ik
Pan weg en nooit las ik het helemaal, maar de taal van Gorter
biologeerde mij. Het waren vooral zijn socialistische gedichten waar ik
voortdurend in las. Wij hadden niet alles. (…) Wij hadden Mei, de School
der Poëzie II, Pan, twee posthume deeltjes Verzen, en In
Memoriam. Die dingen las ik ontelbare malen. Het waren de enige Nederlandse
verzen tot mijn 12e of 14e jaar.”
De ontvankelijke ‘ik’ is hier niet Gerard, maar zijn twee
jaar oudere broer Karel die in 1944 een aantal autobiografische schetsen
schreef. Ook Karel herinnert zich vooral de socialistische gedichten en ook hij
is getroffen door Gorters taal. In de brief aan Josine Meyer lijkt Reve vooral
zijn schrijversidealen van dat moment te herkennen: het bereiken van de grens
van het zegbare en de gave om nooit clichés te gebruiken, zijn geen opvallende
kenmerken van een roman als De avonden. Ze zijn het wel van het boek dat
op dat moment in wording was en in november zou verschijnen: Op weg naar het
einde. Clichés en nog het een en ander worden dan vermengd tot een
hoogstpersoonlijk amalgaam. Het geldt nog meer voor het boek waarin Reve zich
voor het eerst als dichter zou manifesteren: Nader tot u. Het is
moeilijk om er precies de vinger op te leggen en het valt al helemaal niet te
bewijzen, maar er is iets natuurlijks in Reves toon dat aan Gorter herinnert:
aan de manier vooral waarop hij los leek te staan van elk poëtisch discours.
Een jaar na Nader tot u, in 1967, verschijnt De
etsen van Frans Lodewijk Pannekoek voor arbeiders verklaard. In de titel echoot
een beroemde brochure van Gorter uit 1908: Het historisch materialisme; voor
arbeiders verklaard. Pannekoek kende een Blauwe Periode, maar de ik-figuur in
het boekje, een schrijver, betreurt het gebrek aan ontwikkeling in zijn eigen werk.
Voor hem geen ‘periodes – sensitivistiese, individualistiese, socialistiese of
vitalistiese’. Twee van die periodes, de sensitivistische en de socialistische,
zijn onlosmakelijk verbonden met de ontwikkeling van Gorter. Zijn naam valt
overigens niet.
Dat is wel het geval in een brief aan Simon Carmiggelt uit
augustus 1971. In een fraaie passage haalt Reve twee regels aan uit het eerste
deel van de postume Verzen. De grens van het zegbare uit de brief aan
Josine Meyer lijkt verdwenen:
"Alles is een kwestie van namen geven. (‘Om aan ’t vergaan te geven duizend namen. Schoonheid te vieren in een blijvend lied.’ Herman Gorter: De School der Poëzie, dacht ik.) Deze tijd kent geen namen meer. Zodra iets een naam heeft, is het bezworen. (…)
Het grote, diepe woud dat geen einde kent, en de eindeloze zee die in de diepte zwart wordt, daaruit komt alles voort, maar het is zoveel dat het je dreigt te overweldigen en te overspoelen: de struiken grijpen je en houden je vast, en boven je sluiten zich de wateren.
Maar geef het een naam, en het zal je, dankbaar voor die naam, voortaan dienen
en voeden. Ik noem het M., en brand er kaarsen voor (…)."
Gorters duizend namen – met een
hoofdletter in het eerste deel van de Verzen: Verte, Oneindig, God,
Waarheid, Licht, Heelal, Geliefde, Eenheid, Geest der Muziek, Schoonheid,
Meester, Niets, Alles, Liefde, Natuur, Verleden, Heden, Poëzie, Arbeiders,
Menschheid, Nacht, Daad, Macht, Aarde – worden bij Reve niet meer dan een
letter. Zijn versie van de moedergodin zou, op de Arbeiders na wellicht, al Gorters
namen kunnen bevatten; haar mantel is wijd genoeg. Ook het blijvend lied is bij
Reve terug te vinden – niet in deze brief, maar op veel andere plekken in het
latere werk als een nog te concipiëren Wereldzanglied. De grens van het zegbare
wordt niet langer opgezocht. Die grens – het grote, diepe woud zonder einde; de
in de diepte zwarte zee - jaagt angst
aan en de angst moet worden bezworen. Met symboliseringen en een blijvend lied moet
het lukken. Het verschil met de eerdere periode is groot: Op weg naar het
einde en Nader tot u waren boeken die tot in de titels dynamiek en het
streven naar een limiet suggereerden.
Hoezeer Reves opvattingen over literatuur
en werkelijkheid zich ontwikkelden, blijkt in dezelfde maand augustus uit de
brief aan Roland Holst over Pan. Dat Gorters dogmatisch socialisme ‘de
dichtkunst de nek heeft omgedraaid’, is hij niet met Roland Holst eens:
"Gorter had een doctrinaire geest:
de dingen moesten verklaard en duidelijk gemaakt worden, voor hemzelf en ieder ander,
voordat hij ze kon aanvaarden. (…) Zijn religiositeit lag bij hem niet in
aanbidding van het Mysterie, maar in het uitroepen van de rede tot God zelf.
Gorter zijn kosmos was helder en volkomen doorschouwbaar, als een kristal."
Het hoeft grootse poëzie niet in
de weg te staan:
"Ik geloof, dat de religie van het
socialisme eerder de redding dan de ondergang van Gorter zijn dichterschap is
geweest, want in Pan vindt men naast veel belering, vele van de grootste
dichtregels uit onze literatuur. Gorter probeerde, juist in zijn socialistisch/communistisch
credo, literair het onmogelijke, wat hem soms nog gelukt ook. Niet zelden is het
lichtelijk bespottelijk, met bijvoorbeeld die arbeidersklasse die een reidans
danst, maar wie durft zoiets krankzinnigs neer te schrijven als: ‘Het heelal
werd donkerrood van de vruchten der propaganda.’? En zijn beschrijving van een
staking (‘Er geschiedde geen werk. En de zon ging weer onder.’) is nog steeds
huiveringwekkend. (…) Er is door de leer veel in zijn werk bedorven, maar ook veel
tot stand gekomen dat zonder die katalysator nooit uit zijn pen gevloeid was.
Ik zeg het vreselijk banaal, merk ik. Maar ik bedoel, dat geen leer Gorter had
kunnen vermoorden: als piëtistisch katholiek dichter ware hij ook groot
geweest. Zijn talent was groter dan welke leer ook, en eigenlijk zelve een
leer. Zo zie ik het."
Gorter, de enige dichter met wie
de broers Van het Reve in hun jeugd kennis maakten, lijkt voor de schrijver die
tegen de vijftig loopt nog steeds als een soort spiegel te fungeren. Piëtistisch
was hij misschien niet – later in de brief krijgt het een negatieve connotatie-
, maar wel katholiek: zeer eigenzinnig
katholiek. Als er één Nederlandse auteur een eigen leer heeft ontworpen, is het
de uitvinder van het revisme. Reve vervolgt zijn brief met een passage die
sterk aan de brief aan Carmiggelt doet denken:
"Ik vraag mij overigens af, of veel
mensen de vrijheid wel kunnen verdragen. Men zoekt een omslotenheid. Zo lang men
de betrekkelijkheid van zulk een systeem nog kan inzien, beperkt men zich niet
in het wezenlijke. Ik geloof wel eens dat de mensen die ‘ergens bij horen’
vrijer zijn dan de mensen, die aan de aan alles twijfelende en tornende skepsis
zijn overgeleverd."
In de jaren daarna zou de
omslotenheid niet langer worden gezocht, maar worden gevonden. In een
fortificatie op een Franse berg, in een wereldbeeld vol heimwee naar de jaren twintig en dertig, in proza dat was gericht op ‘duiding’, in een stijl waaruit de lyriek
en de natuurlijkheid van Gorter steeds meer verdwenen. Meer dan de helft van
het Verzameld Werk moest nog worden geschreven.
Tien jaar na de brief aan Roland
Holst komt Gorter nog een keer in de correspondentie voor. Aan Jaap Goedegebuure schrijft Reve:
"Van Gorter heb ik veel geleerd,
want hij heeft, naast groots werk, ook veel geschreven waaruit je kunt leren
hoe het niet moet. En hij had geen greintje zelfspot. Het meeste heb ik geleerd
van Richard Minne en Den Brabander."
Leren hoe het niet moet is iets
anders dan een gevoel van verwantschap ervaren. De dorst naar de grens van het
zegbare, de afkeer van esthetiseren en de gave om nooit clichés te gebruiken: bij
de schrijver die zichzelf nogal eens zou herhalen - "Wie moet ik anders herhalen?" - waren het
in 1981 geen overweldigende karaktertrekken meer.
Reve wordt geciteerd uit Brieven aan Josine M., p. 25; Brieven aan Simon C., p. 87; Brieven aan geschoolde arbeiders, p. 184-185, Brieven van een aardappeleter, p. 198. Citaat uit De veertien etsen in VW 2, p 399. De drie favoriete dichters in het derde deel van Maas' biografie, p. 443. De herinnering van Karel van het Reve in diens VW 1, p. 89.
